Navigation

De mens als slaaf van zijn hersenen...

Wie mij een beetje kent of mijn verhalen op deze site volgt, weet dat ik het fenomeen mens en dus ook de mensheid niet zo hoog heb zitten. Hoewel dat natuurlijk een contradictio in terminus is, beschouw ik de mens als de grootste mislukking van de evolutie. We zijn een betreurenswaardig wezen met een misplaatst superioriteitsgevoel dat geheel door eigen belang wordt gedreven.

Afgelopen weekend las ik het onlangs verschenen boek Ben ik dat? van wetenschapsjournalist Mark Mieras. In toegankelijke taal presenteert hij de laatste stand van zaken over hersenonderzoek. En dan vooral over wat er ondertussen bekend is over hoe de hersenen de mens sturen.

Mocht je mijn levensvisie al vrij cynisch en deprimerend vinden dan kan ik je geruststellen: de mens is nog veel treuriger dan ik zou durven dromen. Ging ik er nog vanuit dat we nog een bepaalde vorm van een sturend zelfbewustzijn hebben: de realiteit is nog mistroostiger. We hebben helemaal geen vrije wil en ons zelfbewustzijn is feitelijk niets meer dan een gekunsteld waanidee dat de hersenen ons achteraf voorhouden.

Uit allerlei hersenonderzoek blijkt dat chemische stoffen in onze hersenen bepalen hoe en welke beslissingen wij nemen. Pas achteraf wordt een bewustzijn geconstrueerd en krijgen we de illusie dat we in alle vrijheid een beslissing hebben genomen. Omdat we de chemische processen (en dus het functioneren van de hersenen) niet kunnen beïnvloeden, is het idee van de vrije wil rijp om bij het grofvuil te zetten.

In het boek beschrijft Mieras ook hoe de hersenen zich tijdens ons leven ontwikkelen. Hersenonderzoek geeft goede verklaringen voor het gedrag van kinderen, pubers en ouderen. Ook het verschil tussen man en vrouw is goeddeels op basis van hersenonderzoek verklaarbaar.

Als nu blijkt dat we geen vrije wil hebben, zijn we eigenlijk terug bij de wereldvisie van de middeleeuwen. Ook toen ging men er vanuit dat mens geen vrije wil heeft. Er is wel een verschil. Destijds dacht men dat het leven van de mens min of meer was voorbestemd: de predestinatieleer. Er zou iets of iemand (God) aan de touwtjes trekken.

Dat zou je ook nu weer kunnen betogen. Er is een blijkbaar een alomvattend plan waar wij als moleculen deel van uitmaken. We denken wel dat we in vrijheid beslissingen nemen, maar dat is dus niet zo. God zou dus aan de touwtjes kunnen trekken. Hoewel het boek er niets over zegt, maakt het hersenonderzoek ook daar korte metten mee als je even doordenkt.

Wij zijn namelijk toch minder sneu dan dat het nu lijkt. Onze hersenen hebben namelijk een belangrijke eigenschap: ze kunnen leren. Hersenen blijken een zeer dynamische omgeving te zijn. Door de prikkels van buiten veranderen ze permanent. Er vindt een continue belangenafweging plaats. Verschillende prikkels en stimuli vechten om een dominante positie. Zo groeit de mens.

De hersenen van de mens doen dus toch nog wel iets zelf en laten ons zelfstandig functioneren. Je zou dan alsnog kunnen betogen dat wij slechts het waanidee hebben dat onze hersenen autonoom werken. Ook dat zou toch de hand van god kunnen zijn? Dat zou inderdaad een mogelijkheid zijn. Maar waarom zou je dan op zondag naar de kerk gaan? En waarom zou die god dan verschillende religies laten ontstaan? En.. die god moet dan toch wel een cynische wrede tiran zijn om wel aan alle touwtjes te trekken, maar ondertussen wel hele groepen mensen op deze wereld laten creperen. Zo'n god verdient het toch helemaal niet om aanbeden te worden?

Het idee van de liberalen ten tijde van de Franse revolutie was dat de mens als vrij en goed wezen wordt geboren. Deze theorie blijkt nu voor een deel op te gaan. Echter wel met de zeer belangrijke toevoeging: de mens is gericht op eigenbelang en door de fysieke beperkingen en/of afwijkingen van de hersenen hoeft de mens niet goed te zijn.

Naast fysieke beperkingen van de hersenen, spelen omgevingsfactoren een zeer grote rol hoe de mens omgaat met ethische en morele dilemma's. De omgeving en opvoeding bepalen voor een belangrijk deel hoe de mens in de maatschappij functioneert. In het meest positieve scenario kun je dus de hersenen zo programmeren dat een positief en prettig sociaal mens ontstaat. De praktijk is echter helaas anders. De omgeving is niet altijd goed.

De mens krijgt dus verschillende prikkels die verschillen in gedrag en gemoedstoestand bewerkstelligen. Je kunt letterlijk door je omgeving de put in worden gepraat. Ook blijkt dat succes een recept is tot meer succes. Hersenen raken in een bepaalde stemming en dat brengt meer van hetzelfde.

Hé hoor ik je denken: dat lijkt toch op The Secret? Nee dat dus niet. The Secret gaat uit van een universele wet van de aantrekkingskracht. Daar is echter geen enkel bewijs voor. Bovendien gaat The Secret er vanuit dat je zelf kunt bepalen om altijd maar positief te denken. Hersenonderzoek toont aan dat ook dát uitgangspunt van The Secret onzin is.

Het boek van Mieras is een bron van inspiratie voor urenlange discussies. Ben ik dat? is een absolute aanrader omdat het veel gedrag in je directe omgeving verklaart en omdat het tips bevat voor het ontwikkelen van je hersenen. Maar ja, het is maar de vraag of deze tip leidt tot een dominante prikkel in je hersenen, zodat je naar de winkel wordt gestuurd om het boek aan te schaffen.


Mark Mieras
Ben ik dat? Wat hersenonderzoek vertelt over onszelf
Nieuw Amsterdam, 2007
ISBN 978-90-468-0216-8